مقام رضا بالاتر از جَنّات تَجری مِن تَحت الاَنهار؛
امام رضا(ع) الگوی دانایی و محبت/ مرجع معرفت و علم در کلام امام هشتم
یا امام رضا! از سفره دنیا به غلامانت دریغ نداشتی و جدّت علی(ع) از آنچه می پوشید به غلامش می پوشاند آیا شما که غلامان خود را از دنیای فانی محروم نکردید محبان خود را از نعمت های بهشتی محروم می کنید؟
شاهین پرس، حجت الاسلام مهران آدرویش/ وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَهً فی جَنَّاتِ عَدْنٍ «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ» ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ (کریمه توبه/ شریفه ۷۲)؛
یعنی مقام رضا از جنّت پر آب و درخت بالاتر است؛ چرا که راضیه مرضیه داخل در عباد خدا و جنتِ خودِ خدا می شود (یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعی إِلى رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی)
عارفان بزرگ خادمان و دربانان مقام امامت:
اگر می خواهی جایگاه امام را تا حدودی بهتر بفهمی در این اندیشه کن که دربان آن حضرت کیست؟ اقطاب عرفان خادم و دربان ائمه اطهار علیهم السلام بوده اند.
عدهّ ای از شیعیان بودند که می خواستند سفر دریایی بروند گفتند به خدمت امام هشتم برویم تا دعایی بفرماید. جناب «معروف کرخی» دربان حضرت بود، آقایان آمدند به درب منزل امام هشتم؛ جناب کرخی به این افراد گفت: چه فرمایشی دارید؟ گفتند راه دریا در پیش داریم خواستیم خدمت امام برسیم که دعایی، سفارشی بفرمایند.
کرخی گفت: برای این امور جزیی مزاحم آقا نشوید، این ها کاری است که از ما هم ساخته است؛ بعد جناب کرخی به این افراد که عازم سفر دریایی بودند گفت: اگر دیدید دریا متلاطم می شود دریا را به سر معروف کرخی قسم بدهید و به دریا بگویید که مزاحم ما نباش، بگذار که ما به سلامت برویم.
آن ها رفتند و به سلامت برگشتند. حرف به گوش امام هشتم رسید. حضرت معروف کرخی را خواست و فرمود: شنیدم که چنین حرفی زده اید. معروف گفت بله آقا! چنین گفتم. بعد حضرت فرمود: شما به مردم گفتید که دریا را به سر معروف کرخی قسم بدهند. معروف گفت: بله آقا جان. حضرت فرمود: شما از کجا اینقدر برای سرتان ارزش قائل هستید که دریا را به سرتان قسم می دهید؟
معروف گفت: آقا جان مگر سر من به این آستان ارتباط ندارد؟ مگر من اهل ولایت نیستم؟ مگر شما آقای من نیستید؟ آیا سر من اینقدر ارزش ندارد که دریا حرف من را گوش کند؟ امام فرمود: آفرین معروف کرخی، شما سرتان خیلی ارزش دارد، شما جانتان خیلی ارزش دارد اما بعد از این چنین نکن و مردم را به ما راهنمایی کن. (به نقل از آیت الله صمدی آملی)
دانایی و اخلاق دو درس بزرگ امام رضا علیه السلام
بزرگترین درس امام رضا به ما این است که «مذهبی جاهل و بد اخلاق نداریم»؛ شاید بین مردم کسی که اهل نماز و روزه و… است و در عین حال بد اخلاق و جاهل هم است مذهبی باشد اما نزد خدا مذهبی جاهل یا بد اخلاق نداریم. کسی که بد اخلاق است تمام هدف پیامبر اکرم را زیر سوال برده؛ چرا که پیامبر فرمود: «انما بعثت لاُتمم مکارم الاخلاق» یعنی من “فقط” برای اخلاق آمده ام؛ چه اینکه اگر اخلاق درست شد مردم در سیاست و… هم از شما پیروی می کنند و اگر اخلاق درست نشد هزار هم که استدلال کنید بی فایده است. پس اگر می خواهید جامعه، دختران و پسرانتان به قاعده زندگی کنند اخلاق داشته باشید.
توضیح بیشتر اینکه همانطور که مهمترین اعضاء بدن مغز و قلب هستند به همین وِزان و قرینه مهمترین شئون روح «معرفت» و «محبت» است. نماز و روزه و… تظاهرات دین هستند و تظاهرات دینی دال بر تدیّن اشخاص نیستند؛ چون بنا بر روایات ظاهرند و ممکن است ریشه آنها «عادت» باشد. اما «معرفت» و «محبت» باطن و عمق دین هستند. اگر معرفت نباشد (ولو تظاهرات دینی وجود داشته باشد) اما خروجی اش می شود خوارج؛ که پندار کفر امیرالمومنین، خروجی شوم آن است! و اگر معرفت باشد اما دل در گرو این معرفت نباشد خروجی شوم آن نیرنگ امثال پسر نابغه است.
قاعده «هو انت»
ملاک معرفت تشخیص حق از باطل است که محصول «مطالعه» و «تقوا» است (وَ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیمٌ) و ملاک محبت پیروی از قاعده «هو انت» است. هو انت؛ یعنی آنچه را برای خود می پسندی برای دیگری هم بپسندی و آنچه را برای خود نمی پسندی برای دیگری هم نپسندی. او؛ توست. یعنی دلسوز خلق بودن. درد خلق درد تو باشد. «هو انت» شعار و شعور محبت است. شور و شین عشق است.
لذا زشت ترین حرفی که آدمی تکلم می کند این است که به کسی که مشکل دارد بگوییم «مشکل خودت است». این حرف به خاطر این است که از قاعده «هو انت» خروج کرده باشیم. اگر کسی قاعده هو انت را قبول کند اهل امر به معروف و نهی از منکر می شود؛ چون دیگری را دیگری نمی بیند او را خود می بیند و به قول قرآن کریم: «انما المومنون اخوه».
انسان عاشق، حسب قاعده هو انت همه را خود می بیند لذا خودخواهی ندارد و چون این خود در برابر دیگری نیست تکبّر هم ندارد؛ چه اینکه غیری وجود ندارد تا بر او تکبّر بورزد… و هکذا در سایر صفات نیز از رذائل نجات می یابد. لذا پیامبر اکرم صل الله علیه و آله فرمود: کسی که صبح کند و نسبت به امور مسلمین همّت نکند مسلمان نیست. بنابراین عمق دین به «معرفت و محبت» است و ملاک معرفت «فاروق داشتن» و ملاک محبت پیروی از قاعده «هو انت» است.
جایگاه عقلانیت و معرفت و علم آموزی در سیره و کلام امام رضا علیه السلام:
امام رضا علیه السلام به معرفت و علم آموزی و عقلانیت اهمیت بسیار می دادند که نمونه هایی از آن را مرور می کنیم:
الف) بعد از مناظره امام با بزرگان ادیان گوناگون مباحث امام مورد استقبال دانشمندان واقع شد و دانشمندان بسیاری برای آموختن به درب منزل ایشان مراجعت می کردند. اما مامون که از جایگاه علمی امام احساس خطر می کرد جلسات علمی امام را ممنوع کرد و حضرت به قدری ناراحت شدند که مامون را لعنت فرمودند.
ب) امام رضا علیه السلام: دوست هرکس عقل او و دشمنش جهل اوست. (تحف العقول، ص ۴۶۷)
ج) امام رضا علیه السلام: برنامه آموزش دین داشته باشید در غیر این صورت بادیه نشین و نادان محسوب مى‌شوید (بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۴۶). (یعنی امام مکان خالی از معارف دینی را بادیه و جای پست و دور افتاده می داند.)
د) امام رضا علیه السلام: هرکس به راهنمایى تو اعتنایى نکرد نگران مباش، حوادث روزگار او را ادب خواهد کرد (بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۵۳). (یعنی به علم عالم اعتنا کنید).
ن) عبدالسلام هروى مى‌گوید: از امام رضا شنیدم مى‌فرمود: خدا رحمت کند کسى را که آرمان ما را زنده کند؛ گفتم: چگونه این کار را بکند؟ فرمود: آموزشهاى ما را یاد بگیرد و به مردم بیاموزد. (وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۰۲)
م) امام رضا علیه السلام: نادان، دوستانش را به زحمت مى‌اندازد. (بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۵۲)
ی) امام رضا علیه السلام: هیچ بنده به حقیقت کمال ایمان نرسد تا سه خصلتش باشد: بینایى در دین، و اندازه‌دارى در معیشت، و صبر بر بلاها. (تحف العقول، ص ۴۷۱)
س) امام رضا علیه السلام: عبادت پر روزه داشتن و نماز خواندن نیست، و همانا عبادت پر اندیشه کردن در امر خداست. (تحف العقول، ص ۴۶۶)
مصادیق عقلانیت در نگاه امام رضا علیه السلام
امام رضا علیه السلام: عقل شخص مسلمان تمام نیست، مگر اینکه ده خصلت را دارا باشد: از او امید خیر باشد، از بدى او در امان باشند، خیر اندک دیگرى را بسیار شمارد، خیر بسیار خود را اندک شمارد، هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود، در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود، فقر در راه خدایش از توانگرى محبوب تر باشد، خوارى در راه خدایش از عزت با دشمنش محبوب تر باشد، گمنامى را از پرنامى خواهان تر باشد. سپس فرمود: دهمى و عجب دهمى! به حضرت گفته شد: چیست؟ فرمود: احدى را ننگرد جز اینکه بگوید او از من بهتر و پرهیزگارتر است. (تحف العقول، ص ۴۶۷)
مرجع معرفت و علم در کلام امام رضا علیه السلام
الف) امام رضا در ضمن تجلیل از قرآن و اعجاز آن فرمودند: «قرآن» ریسمان محکم و بهترین راه به بهشت است، قرآن انسان را از دوزخ نجات مى‌دهد، قرآن به مرور زمان کهنه نمى‌شود، سخنى همیشه تازه است؛ زیرا براى زمان خاصى تنظیم نشده است، قرآن راهنماى همه انسانها و حجت بر آنهاست، هیچ اشکال و ایرادى به قرآن راه پیدا نمى‌کند، قرآن از جانب خداوند حکیم فرود آمده است. (بحار الانوار، ج ۹۲، ص ۱۴)
ب) هنگامی که امام به نیشابور رسیدند مردم از امام دو درخواست کردند: اول اینکه پرده هودج را کنار بزند تا چهره مبارک او را زیارت کنند. امام شتر را نگه داشت و پرده را کنار زد مردم از دیدن چهره نورانی فرزند رسول خدا صل الله علیه و آله به قدری خوشحال بودند که ساعتها اشک شوق می ریختند.
دوم نقل حدیث؛ که حضرت فرمودند: «کلمه لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی» پس 24هزار نفر این حدیث را یادداشت کردند سپس مرکب حضرت چند قدمی جلو رفت و امام مرکب را نگه داشت و سر مبارک را از هودج بیرون آورد و فرمود: «اما بشروطها و انا من شروطها» یعنی «ولایت» از مراجع معرفت و علم است. (به نقل از آیت الله صمدی آملی).
(دقت شود که حتی توحید نیز مشروط به شروطی مدخل بهشت است تا چه رسد به سایر حسنات. بنابراین اگر حدیث می شود که اشک بر سیدالشهداء نجات بخش و مطهر ذنوب است مشروط است و از جمله مشروط به تقوا است (انما یتقبل الله من المتقین) و روایت فقط در صدد بیان جایگاه و ارزش آن عمل است.)
ج) ابن سکیت به آن حضرت گفت : امروزه حجت بر مردم چیست؟ در پاسخ فرمود: همان «عقل» است که به وسیله آن شناخته مى‌شود؛ آن‌که راستگو است از طرف خدا و از او باور مى‌کند، و آن‌که دروغگو است او را دروغ مى‌شمارد. ابن سکیت گفت: به خدا جواب همین است. (تحف العقول، ص ۴۷۳)
د) امام رضا علیه السلام: هر کس از خود حساب بکشد سود مى‌برد و هر کس از خود غافل شود زیان مى‌بیند، و هرکس (از آینده‌اش) بیم داشته باشد به ایمنى دست مى‌یابد، و هر کس از حوادث دنیا «عبرت» بگیرد بینش پیدا مى‌کند، و هرکس بینش پیدا کند مسائل را مى‌فهمد و هرکس مسائل را بفهمد عالم است. (بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۵۲)
نمونه هایی از سیره اخلاقی در سیره و کلام امام رضا علیه السلام:
الف) از ابراهیم بن عباس صولی نقل شده است: هرگز ندیدم ابوالحسن الرضا علیه السلام در سخن گفتن، با کسی درشتی کند. هرگز ندیدم سخن کسی را پیش از فراغ از آن، قطع کند. هرگز درخواست کسی را، که قادر به انجام دادن آن بود رد نفرمود. هرگز پاهای خود را، جلو همنشین دراز نمی‌کردد. هرگز در برابر همنشین تکیه نمی‌کردند. هرگز او را ندیدم که غلامان و بردگان خود را بد بگوید. هرگز او را ندیدم که آب دهان بیندازند. هرگز او را ندیدم که قهقهه بزند، بلکه خنده‌اش تبسم بود.
تا آنجا که می‌گوید: هر که بگوید در فضلیت، کسی را مانند او دیده، از او باور نکنید. (کشف الغمه، ج ۳، ص ۱۵۶ و ۱۵۷)
ب) نمونه دیگری از اخلاق امام رضا علیه السلام پرهیز از تشریفات و انجام کارهای خود بود: در دوران ولایت عهدی و تصدی بالاترین مقام در دولت اسلامی به هیچ یک از غلامانشان دستور نمی دادند که کارهای ایشان را انجام دهند. روایت شده که وقتی ایشان به حمام نیاز داشتند از اینکه به کسی دستور بدهند حمام را برای ایشان آماده کنند، تنفر داشتند و خود کارهای شخصی خویش را انجام می‌دادند. (ر.ک باقر شریف، قرشی، پژوهشی دقیق در زندگی امام رضا علیه السلام ، ج ۱، ص ۵۷)
ج) نمونه دیگری از اخلاق امام رضا علیه السلام نظافت و آراستگی بود: امام می‌فرمودند: لباس مظهر خارجی انسان است نمی‌توان نسبت به آن بی‌توجه بود. حرمت مومن ایجاب می‌کند که انسان در ملاقات با او، شئون خود و وی را رعایت کند و مقید باشد که پاکیزه و خوش لباس باشد. (ر.ک محمدبن محمد، مفید ارشاد، هاشم رسولی محلاتی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸، ج ۲، ص ۳۷۲ – ۳۷۳) .
(همچنین امام علیه السلام خود را به عود هندی خام بخور می‌داد؛ زیرا اگر ظاهر انسان تمیز و پاکیزه و معطر باشد، دیگران از دیدن این فرد لذت می‌برند. امام رضا در اینباره فرموده اند: بعد از انجام واجبات، کارى بهتر از ایجاد خوشحالى براى مؤمن، نزد خداوند بزرگ نیست. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۴۷)
د) نمونه دیگری از اخلاق امام رضا علیه السلام تواضع بود. ایشان غلامان و خادمان و حتی دربان و نگهبان را بر سر سفره می‌نشاندند و با آنها غذا می‌خوردند. همچنین نقل شده زمانی که آن حضرت تنها می‌شدند همه خادمان و غلامان خوشان را از کوچک و بزرگ جمع می‌کردند و با آنان سخن می‌گفتند و با آنها انس می‌گرفتند به طوری که غلامان آن حضرت هیچ ترسی از ارباب و مولای خود نداشتند. (محمد امین، سیره معصومان، علی حجتی کرمانی، ص ۱۴۹)
در روزی که ایشان مسموم شدند و در آن روز به شهادت رسیدند بعد از اینکه نماز ظهر را خواندند به فردی که نزدیکشان بود فرمودند: مردم (منظور اهل خانواده کارکنان و خدمتگزارانشان بودند) غذا خورده‌اند؟ آن فرد جواب داد: آقای من در چنین وضعیتی کسی می‌تواند غذا بخورد؟ در این لحظه که امام علیه السلام متوجه می‌شوند کسی غذا نخورده، می‌نشینند و دستور آوردن سفره‌ای را می‌دهند؛ همه را سر سفره دعوت می‌کنند و آنها را یکی یکی مورد محبت قرار می‌دهند. (ابن بابویه، صدوق، عیون اخبارالرضا، علی اکبر غفاری، ج ۲، ص ۴۹۸).
(در اینجا نویسنده این سطور از راه دور به امام رئوف سلامی عرضه می دارد و می گویم: یا امام رضا! از سفره دنیا به غلامانت دریغ نداشتی و جدّت علی علیه السلام از آنچه می پوشید به غلامش می پوشاند آیا شما که غلامان خود را از دنیای فانی محروم نکردید محبان خود را از نعم بهشتی محروم می کنید؟)
ن) نمونه دیگری از اخلاق امام رضا علیه السلام انفاق و کمک به محرومان جامعه است؛ شب که می شد مساعدت های حضرت (به طور ناشناس) به خلق الله شروع می شد؛ کثیر الخیر بود. لذا در نامه ای به فرزندش امام جواد نوشتند: شنیدم غلامان تو وقتی سوار می شوی تو را از در کوچک خانه خارج می کنند، آنها بخل می ورزند و می خواهند تو به کسی چیزی ندهی. به حقی که من بر گردن تو دارم بیرون رفتن و داخل شدنت تنها از در بزرگ باشد و وقتی سوار شدی همراه خود سکه های طلا و نقره بردار و هیچ کسی نباشد که از تو سئوال کند مگر اینکه به او عطا کنی… پس انفاق کن و نترس که خداوند بر تو سختگیری فرماید. (بحار، ج۵۰ ص ۱۰۲)
ر) امام رضا علیه السلام: باید لطف و احسان قابل اعتنا باشد؛ نباید چیز کم ارزشى را صدقه دهیم.
ش) امام رضا علیه السلام: هرکس به مؤمنى گشایشى دهد، خدا روز قیامت دلش را گشایش دهد. (اصول کافى، ج ۳، ص ۲۸۶)
ط) امام رضا علیه السلام: به دیدن یکدیگر روید تا یکدیگر را دوست داشته باشید و دست یکدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید. (بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۴۷)
ع) امام رضا علیه السلام: از حضرت امام رضا درباره خوشى دنیا سؤال شد. فرمود: وسعت منزل و زیادى دوستان. (بحار الانوار، ج ۷۶، ص ۱۵۲)
غ) امام رضا علیه السلام: کسى که فقیر مسلمانى را ملاقات نماید و بر خلاف سلام کردنش بر اغنیا بر او سلام کند، در روز قیامت در حالى خدا را ملاقات نماید که بر او خشمگین باشد. (عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۵۲)
ف) از امام رضا درباره بهترین بندگان سؤال شد فرمود: آنان هرگاه نیکى کنند خوشحال شوند، و هرگاه بدى کنند آمرزش خواهند، و هرگاه عطا شوند شکر گزارند، و هرگاه بلا بینند صبر کنند، و هرگاه خشم کنند درگذرند. (تحف العقول، ص ۴۶۹)
ق) امام رضا علیه السلام: به راستى که بدترین مردم کسى است که یارى‌اش را (از مردم) باز دارد و تنها بخورد و زیر دستش را بزند (تحف العقول، ص ۴۷۲)
ک) دوستى با مردم، نیمى از عقل است. (تحف العقول، ص ۴۶۷)
انتهای پیام/