اشتباه محاسباتی دکتر مصدق در مدیریت بحران/طراحی امریکا برای کودتا در ایران

به گزارش شاهین پرس،بررسی صفحات تاریخ کشورهای مختلف جهان نشان می دهد که بسیاری از ابرقدرت ها که امروز با عناوین مختلف از جمله حقوق بشر و…کشورهای دیگر را مورد اشغال یا تحریم قرار می دهند، آنقدر سابقه استعماری و یا دخالت در امور کشورهای دیگر را برجای گذاشته اند که دیگر هیچ جایی برای عرض اندام آنها باقی نمی ماند.

دخالت امریکا در کودتای 28 مرداد در ایران یکی از جنایت های تاریخی در همین راستا است. به نقل از فارین پالیسی؛ سازمان جاسوسی آمریکا، سیا در آستانه 60 سالگی کودتای 28 مرداد سال 1332 که منجر به سقوط دولت ملی دکتر مصدق شد سند محرمانه ای را منتشر کرد که در آن به دست داشتن در کودتا اذعان می کند. این سند که توسط یکی از تاریخ نگاران ‌داخلی سازمان سیا در اواسط سال های 1970 تهیه شده است بخشی از پرونده ” مبارزه برای ایران” نام دارد.

البته بخشی از این مدرک برای اولین بار در سال 1981 منتشر شد، اما بخش اعظم آن به خصوص فصل سه آن با عنوان “اقدام مخفیانه” امروز منتشر شده که در واقع شرح چگونگی اجرای کودتا است.« کودتای نظامی که منجر به سقوط مصدق و سرنگونی کابینه جبهه ملی شد، تحت نظارت سازمان سیا به عنوان یک اقدام سیاست خارجی ایالات متحده صورت گرفت» سیا اذعان داشته است که از بیم حضور شوروی در ایران دست به عملیات موسوم به “آژاکس” زده است. البته امروزه اسنادی بی شماری در این خصوص منتشر شده که علاقمندان می توانند به انها رجوع کنند.

ملی شدن نفت و کوتاه شدن دست استعمارگران

بدون شک نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران که از شهریور 1320 شروع و در قیام 30 تیر 1331 به اوج خود رسیده بود، ضربه سختی به منافع سنتی و تاریخی قدرتهای استعماری در ایران وارد کرد. کشور ایران از زمان کشف نفت و اعطای امتیاز استخراج و بهره‌برداری از منابع نفتی به «ویلیام دارسی» در سال 1901 میلادی؛ به حوزه نفوذ سنتی انگلستان تبدیل شد و با تاسیس «شرکت نفت انگلیس و ایـران» در سال 1909، منابع نفتی ایران به عنوان سهم لاینفک امپراطوری بریتانیا به این کشور پمپاژ گردید؛ تا اینکه با اوج گرفتن نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی، در نهایت صنعت نفت ایران در 29 اسفند 1329 شمسی ملی اعلام شد.{1} و متعاقب آن مصدق در سال 1951 به عنوان نخست وزیر ایران انتخاب شد.

با ملی شدن نفت ایران، کشور انگلستان از تمامی امکانات بالقوه و بالفعل خود برای تضعیف و شکست نهضت ملی و براندازی دولت قانونی و مردمی مصدق استفاده کرد و حتی در این راه توانست با ائتلاف سازی با آمریکا، زمینه های فروپاشی دولت مصدق را فراهم نماید.{2}

جالب است که بدانیم که تا قبل از این تاریخ، دولتمردان آمریکایی تمایل چندانی به دخالت در مسائل ایران نداشتند و حتی در برخی موضوعات از دولت مصدق در مقابل انگلستان حمایت می‌کردند.{3}یکی از عواملی که سبب تغییر سیاست امریکا نسبت به ایران گردید، ظهور جنبش ضد کمونیستی «مک کارتیسم» در عرصه داخلی امریکا و متعاقب آن ترس امریکا از گسترش کمونیسم در منطقه استراتژیک خاورمیانه و زیرسیستم خلیج فارس و به ویژه کشور ایران بود.{4}

تحولات درونی ایران و تهدید منافع استعمارگران

در طرف دیگر معادلات، روند تحولات سیاسی ایران با نخست وزیری مصدق به سمت و سویی پیش رفت که سبب حساسیت امریکا و انگلیس شد. با اتحاد اولیه دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی، نمایندگان طرفدار مصدق و آیت‌الله کاشانی در مجلس قدرت روزافزونی پیدا کردند؛ این درحالی بود که دربار و خاندان سلطنتی روز به روز تضعیف می‌شدند و حتی هزینه های دربار و مسافرتهای شخصی شاه نیز توسط دولت مصدق کنترل می‌شد.{6} مصدق‌ با تصدی مقام نخست وزیری، سمت فرماندهی کل قوا و اختیارات تام در حوزه سیاستگذاری، عملاً به قدرت بلامنازع‌ سیاسی تبدیل شده‌ بود‌.{7} با این تفاسیر ابقای مصدق در سمت نخست وزیری، به معنای تهدید جدی منافع حیاتی امریکا و انگلیس در ایران بود و لذا عملیات آژاکس با فرماندهی مشترک امریکا و انگلیس طراحی شد.{8}

اشتباهات محاسباتی دکتر مصدق و چالش با آیت الله کاشانی

عملیات اصلی کودتا در روز 25 مرداد 1322 توسط سرلشکر فضل‌الله زاهدی به عنوان فرمانده کودتا، سـرهنگ‌ حـسن اخـوی به عنوان طراح عملیات اجرائی کودتا‌، برادران رشیدیان، مهدی مـیراشرافی و اعـضای شبکه بدامن و کـرمیت‌ روزولت به عنوان‌ ناظر حسن اجرای‌ طرح کودتا‌ به اجرا درآمد؛ اما به دلیل اطلاع قبلی مصدق، کودتا خنثی شد. صرفنظر از فعالیت شدید سیاسی، اطلاعاتی و تبلیغاتی عاملان کودتا؛ اشتباهای اشتراتژیک دکتر مصدق در مدیریت تحولات کودتای نافرجام 25 مرداد، سبب شد کودتاچیان با سازماندهی مجدد خود در روز 28 مرداد، مصدق را غافلگیر کنند.

در آستانه کودتا، اختلاف های دکتر مصدق با آیت‌الله کاشانی به قدری عمیق شده بود که مصدق تا مرز حذف و منزوی کردن آیت‌الله کاشانی نیز پیش رفته بود.{10} بی اعتمادی مصدق به آیت‌الله کاشانی باعث شد، وی هشدار جدی کاشانی در 27 مرداد مبنی بر تحرک دوباره کودتاچیان را نادیده بگیرد{11} و نامه دلسوزانه ایشان را اینگونه پاسخ دهد:

«مرقومه حضرت آقا بوسیله حسن آقا سالمی زیارت شد. این‌جانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هـستم، والسـلام دکـتر مصدق.»{12}

ازطرف دیگر سیاست محدودسازی و بی اعتنایی به کاشانی و انحلال مجلس هفدهم در 18 مرداد 1332، پایگاه مردمی دولت مصدق را به شدت تضعیف کرده بود.{13} در مرداد 1332، وقوع کودتای دوم به قدری واضح و مبرهن بود که همه افراد و جریانهای سیاسی، عزم کودتاچیان برای براندازی دولت را به اطلاع مصدق رسانده بودند؛{14} ولی تیم سیاسی و امنیتی مصدق با کوتاهی و قصور در دستگیری فرماندهی کودتا و عاملان آن، اخراج و تعلیق افسران و متهمان کودتا، مقدمات پیروزی کودتا را فراهم نمودند.{15} جالب اینکه در فاصله بین دو کودتا؛ حکم نخست وزیری زاهدی در مطبوعات درباری نیز منتشر شده بود.{16}

شاید بتوان اوج غلبه احساسات مصدق بر عقلانیتش را، انتصاب سرلشکر محمد دفتری – خواهرزاده مصدق- به سمت ریاست شهربانی کل کشور دانست. سرتیپ دفتری در ماجرای سوء قصد به شاه در 15 بهمن 1327 و انتقال وی به بیمارستان و دستگیری آیت‌الله کاشانی در شب همان روز، وفاداری خود را به خاندان سلطنتی ثابت کرده بود.

خوش بینی مفرط مصدق به یاران و متحدان نزدیک خود را، باید از دیگر عوامل مهم در پیروزی کودتای 28 مرداد دانست. مصدق در انتخاب مشاوران و متحدان خود خیلی مستبدانه عمل می‌کرد و اعتماد زایدالوصفی به آنها داشت. مظفر بقایی و همگرایی وی با طراحان کودتا{17}، حسین‌ خطیبی از‌ دوستان‌ بقایی و ارتباطات نزدیک خطیبی با محمدرضا پهلوی و اردشـیر زاهـدی، نمونه هایی از مشاوران مصدق بودند که عملاً در خدمت تیم کودتا بودند.{18}

همکاری تاکتیکی مصدق با حزب توده جهت جلب حمایتهای امریکا در مقابل انگلیس نیز همانند شمشیر دولبه ای عمل نمود و عزم امریکا را در براندازی مصدق به عنوان دولت حامی کمونیسم مصمم تر کرد. این سیاست از یک طرف با ایجاد نارضایتی در بدنه جبهه ملی، زمینه انشعابات درونی آن را فراهم کرد و از طرف دیگر حساسیت جریان مذهبی نسبت به خطرات چپ گرایان را برانگیخته و درنتیجه آتش اختلافات ملیون و مذهبیون شعله ورتر شد.{21} البته به همه این موارد باید، استمداد نخواستن مصدق از مردم و درخواست مصدق از هواداران خود مبنی بر ترک خیابانها را نیز افزود.{22}

پی نوشت ها:

1-شهرام نورمحمدی و معصومه حسن پور، تحلیلی بر زمینه ها و نیروهای درگیر در کودتای 28 مرداد 1332،مجله پژوهش های علوم انسانی، سال چهارم،  شماره 19، بهار 1392، ص 150.

2-بریان لپینگ، سقوطامپراطوری‌ انگلیس‌ و دولت دکتر مصدق، ترجمه محمود عـنایت، تهران، نشر کـتابسرا،  1365، ص56.

3- هری ترومن رئیس جمهوری دمکرات آمریکا بر این باور بود حکومتهای ملی‌گرا بهتر می‌‌توانند به دکترین امنیت ملی امریکا در راستای راهبرد سد نفوذ و مهار کمونیسم کمک نمایند. از اینرو در قالب «اصل چهار» ترومن نیز کمکهای اقتصادی و نظامی زیادی به کشورهای در معرض کمونیسم از جمله ایران ارائه شد. دکتر مصدق نیز با اتخاذ یک سیاست تاکتیکی و ایجاد فضای باز سیاسی برای فعالیت حزب توده سعی داشت امریکاییها را در درک خطر توسعه کمونیسم در ایران دچار اشتباه محاسباتی نماید.

4-به دلیل مجاورت ایران با شوروی و دسترسی این کشور به آبهای آزاد خلیج فارس، مقامات امریکایی تحولات سیاسی ایران را با حساسیت زیادی دنبال می‌کردند.

5-شهرام نورمحمدی و معصومه حسن پور، همان، ص 152.

6- حسین فردوست‌، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1378 ، ص 55.

7-باقرعاقلی‌، روز شمار تاریخ ایران، ج ۱، تهران، نشر گفتار، 1۳۷۴ ، ص 470.

8-خاطرات علی امـینی، به‌ کوشش‌ یعقوب‌ توکلی، تهران، حوزه هنری ، ۱۳۷۷، ص 71.

9- مارک گازیورسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه‌، ترجمه‌ جمشید‌ زنگنه، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران،1371، ص 27.

10- اصرار مصدق مبنی بر تمدید لایحه‌ اختیاراتش، عدم اجرای قاطع احکام شرعی توسط دولت، کیفیت عزل‌ و نصب‌ها‌ و… از موارد اختلافی مصدق و کاشانی بود.

11-مهدی مهرعلی زاده، بستر شناسی، جایگاه و تحلیل دو سند تازه ‌یاب از رهبران نهضت ملی درباره کودتای 28 مرداد، مجله تاریخ پژوهان، شماره 1، بهار 1384، ص 166.

12-محمد تـرکمان، نـامه‌های دکتر مـحمد مـصدق، تهران، نشر هزاران، 1374 ، ص 242.

13- حاج مهدی عـراقی، ناگفته ها‌، به‌ کوشش محمود مقدسی و مسعود دهشور و حمید رضا شیرازی، تهران، نشر رسا، 1370، ص 87.

14-مهدی مهرعلی زاده، همان، ص 176.

15- ضیاء کاظمی ازدینی، سرلشکر محمد دفتری و نقش او در کودتای 28 مرداد 1332، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره 26، تابستان 1382،ص 59.

16-مهدی مهرعلی زاده، همان،  ص 176.

17-.طرفداران بقایی از افرادی بودند که به خانه مصدق یورش بردند.

18-شهرام نورمحمدی و معصومه حسن پور، همان، ص 162.

19-ضیاء کاظمی ازدینی، همان، ص 60.

20-همان، ص 61.

21-شهرام نورمحمدی و معصومه حسن پور، همان، ص 164.

22- مهدی مهرعلی زاده، همان، ص 167.

انتهای پیام/