از سنت چهارشنبه سوری تا آسیب‌هاي چهارشنبه سوزی

به گزارش پایگاه خبری“شاهین نا“ این سنت و آئین کهن که پیشینه چندین هزار ساله دارد و یکی از نمادهای همبستگی اجتماعی در بین ایرانیان بوده، کارکردهای اجتماعی زیادی از جمله تحکیم پیوندهای خانوادگی، ایجاد نشاط اجتماعی، انتقال ارزش ها و … را به همراه داشته است. ولی امروزه در این سنت ملّی، برخي آسیب‌های اجتماعی وارد است و چند روز قبل از رسیدن این جشن ملّی، نهادهای اجتماعی از خانواده گرفته تا رسانه های جمعی و نیروی انتظامی همه بدنبال راه هایی برای کاهش صدمات ناشی از کج رفتاری ها و هنجاری شکنی های اجتماعی در این مراسم هستند.

جشنی که در گذشته ای نه چندان دور برای فرا رسیدنش لحظه شماری می کردیم و یک سرمایه اجتماعی محسوب می‌شد، امروز نگران حوادث تلخ این روز به دلیل استفاده از ترقه و نارنجک های دست ساز و … هستیم و تبدیل به یک معضل اجتماعی شده است. به همین منظور با مولود هاشمی، کارشناس ارشد جامعه شناسی به گفتگو نشستیم.
آداب و رسوم باید برای حفظ بقای جامعه، پایدار بماند
این جامعه شناس گفت: هر جامعه ای برای بقای خود یک سری اهدافی را تعیین کرده و برای رسیدن به آنها برنامه‌ریزی‌های مدونی را انجام می‌دهد؛ یکی از اهداف حفظ سنت ها، ارزش ها و آداب و رسوم و انتقال آنها به نسل های آینده است. جشن چهارشنبه سوری یکی از این سنت‌هاست که سابقه دیرینه در جامعه ما داشته و گذشتگان ما به خوبی این سنت را حفظ و به نسل بعد از خود انتقال داده اند. جشنی که در گذشته کارکردهای مثبتی برای جامعه داشته، اما متاسفانه امروزه بیشتر کارکردهای منفی آن در جامعه نمود پیدا می کند.
تاریخچه چهار شنبه سوری
وي در رابطه با تاریخچه چهارشنبه سوری گفت: برخی اساساً جشن چهارشنبه سوری را از جمله جشن‌های ایران باستان نمی‌دانند، استدلال‌شان هم این است که در ایران باستان، ما ایام سال را به صورت هفته تقسیم‌بندی نمی‌کردیم. برخی محققان هم معتقدند ترتیب تقویم تاریخ پس از آمدن اعراب به ایران عوض شده است اما برخی دیگر هم معتقدند بسیاری از آدابی که در جشن چهارشنبه سوری وجود دارد، آموزه‌های دین زرتشت است.
وی افزود: اهمیت این قضیه که خاستگاه چهارشنبه‌سوری بعد یا قبل از اسلام است، در این است که اگر ما یک خاستگاه قبل از اسلام داشته باشیم و این را منتسب کنیم به دین زرتشت، می‌توانیم بگوییم جشن چهارشنبه سوری از ابتدا یک جشن مذهبی بوده و بعد از اینکه مردم ایران اسلام آوردند، جشن سوری آن هویت مذهبی خودش را از دست داده و به یک جشن عرفی و دنیایی تبدیل شده است.
این جامعه شناس خاطرنشان كرد: راهبرد دین زرتشت شادی و هیجان‌آفرینی از راه مشارکت در جشن‌ها بوده است اما این جشن‌ها برای زرتشت جشن‌های مذهبی بوده و نه عرفی یا دنیایی و اجرای آیین‌های جشن، در واقع ستایش اهورا مزدا و پیامبر زرتشت و در نهایت استمرار و بقای دین زرتشت بوده است و از سویی این ویژگی با روح مدرن سازگار است. به این معنا که دنیای مدرن هم دنیای سرخوشی است؛ دنیایی که لذت‌ها، هیجان‌ها و توجه به ابعاد دنیوی و عرفی در آن بسیار اهمیت دارد در نتیجه جشن سوری و همه مجموعه فرهنگی نوروز، سازگاری و همخوانی فرهنگی با روح مدرن دارد چون هم می‌تواند شادی‌آفرین باشد و هم موقعیت‌های اجتماعی برای مصرف کردن بیشتر و همچنین امکان تغییر و تحول در سبک زندگی را فراهم کند. در نتیجه این چیزی است که به نوروز و چهارشنبه‌سوری اجازه می‌دهد دوام و بقا پیدا کنند و کارکردهای تازه‌ای را برای خودشان تعریف نمایند اما به نظر می رسد برای تحقق کارکردهای جدید و به منظور سازگار شدن با بستر مدرن، چهارشنبه سوری ناگزیر تحولاتی را پذیرفته است.
آئین های جشن چهار شنبه سوری و تحولات آن در طی زمان
هاشمی تصریح کرد: جشن سوری چندین آیین در خودش دارد. یکی آتش افروختن است. اما این ویژگی جشن سوری تغییر مهم و معناداری کرده است. در گذشته، بوته روشن می کردند و آن را در پشت بام آتش می‌زدند. امروزه اولا دیگر به جای بوته از مواد مختلف استفاده می کنند. ثانیا، آتش را نه در پشت بام بلکه در کوچه و خیابان روشن می سازند. ثالثا، چراغانی کردن و آتش‌بازی و ترقه و تولید صدا و انفجار هم به آن اضافه شده است. انفجار و تولید صدا، پدیده کاملاً جدیدی است که دنیای مدرن به جشن سوری اضافه کرده است که تا حدودی متاثر از آیین‌های موجود در غرب است. هنگام شادمانی در کشورهای اروپایی روشن کردن باروت و ایجاد صدا رسم است. افزودن صدا و نور به آتش، جشن سوری را عرفی‌تر و دنیوی‌تر می‌کند، زیرا آتش و نور هم در آیین زرتشت به‌عنوان امر مقدس است، هم در دین اسلام نور در واقع نماد خداوند است. بنابراین روشن شدن هوا هنگام ظلمات شب یک امر زیبا و مقدس است. اما انفجار و صدای مهیب و ناگوار، هم در زرتشت و هم در اسلام فاقد قداست الهی است. در نتیجه این بخش که به آن اضافه شده باعث شده بُعد عرفی و دنیایی جشن سوری بیشتر شود و آن را بیشتر در بستر دنیای مدرن قرار بدهد.
وی تاکید کرد: یکی دیگر از تحولات جشن سوری این است که این جشن امروزه عمدتا جشن جوانان است و به‌خصوص در دهه‌های اخیر به مثابه پاره‌ای از خرده‌فرهنگ جوانان هم شناخته می‌شود. در حالی که در گذشته و به‌خصوص در دوره‌های پیش از اسلام، جشن سوری جشن جوانان نبود. جشن سوری، جشنی بود که به‌خصوص بزرگسالان به استقبال ارواح می‌رفتند و برای نسل‌های پیر‌تر که خود را برای سفر به جهان آخرت آماده می‌کنند و در نتیجه این جشن معنادارتر از امروز بود.
این جامعه شناس خاطرنشان کرد: برخی از رفتارها و کنش‌های نابهنجاری که در جشن سوری رخ می‌دهد و گاه با مبالغه و بزرگ‌نمایی منعکس می‌شود، برخاسته از این ویژگی جدید جشن سوری است که در آن نوجوانان و جوانان تلاش می‌کنند جشن سوری را در این سنین شکل بدهند و خصوصیات فیزیولوژیک روانشناختی و عاطفی دوره جوانی یا نوجوانی را در این جشن متبلور کرده‌اند. در وضعیت چالش بین نسل‌ها که برخی از آن به عنوان شکاف نسل‌ها یاد می‌کنند، جشن سوری به مثابه نماد هویت جوانی و نوجوانی در تقابل گروه‌ها و بزرگسالان و سالمندان قرار می‌گیرد.
هاشمی گفت: جشن سوری فضای اجتماعی برای بازنمایی ویژگی‌های جوانان و نوجوانان و برای بازنمایی تقابل‌های شکاف نسلی است که وجود دارد و این بدان معنا نیست که نوجوانان، آگاهانه در تلاش‌اند به تقابل‌هایشان در قالب جشن چهارشنبه‌سوری دامن بزنند. علاوه بر اینها فرآیندهای جدیدتر مدرنیته هم چهارشنبه‌سوری را تحت تاثیر قرار داده‌اند. از جمله آنها رسانه‌ای شدن است؛ رسانه‌ای شدن به این معنا که به هر حال چرخه تولید و توزیع نمادها توسط رسانه‌ها صورت می‌گیرد، یعنی رادیوها، تلویزیون‌ها، ماهواره‌ها، اینترنت و فناوری‌های جدید ارتباطي… چهارشنبه‌سوری مثل بقیه آیین‌های دیگر ایران، به‌شدت تحت‌تاثیر این فرآیند رسانه‌ای شدن قرار گرفته است.
کارکردهای اجتماعی چهارشنبه سوری
مولود هاشمی تاکید کرد: گردهمايي خانوادگي کارکرد اصلي چهارشنبه سوري است. واقعيت اين است که برگزاري چهارشنبه سوري با کارکرد اصلي آن نه تنها حادثه تلخي به دنبال ندارد و جان کسي را به خطر نمي اندازد، بلکه يکي از بهترين جشن ها براي شادي، گردهمايي خانوادگي و تخليه هيجان هاي مردم وجوانان است که اگر مثل گذشته برگزار شود، هيچ مشکلي در پي نخواهد داشت چرا که در گذشته نیز اين جشن به عنوان يکي از زيباترين جشن هاي ايراني با کمترين اتفاق يا حادثه توسط مردم برگزار مي شد. هم چنين در گذشته آجيل مخصوص شب چهارشنبه سوري تهيه مي شد و خانواده ها ضمن شب نشيني آن را ميل مي کردند.
وی افزود: مايه تاسف است که از آن جشن زيبا فقط ترقه بازي و آتش بازي آن هم به بدترين و خطرناک ترين شکل ممکن باقي مانده است. چهارشنبه سوري براي ما ايرانيان يک سرمايه اجتماعي است که متاسفانه در طول اين سال ها نتوانسته‌ايم از اين سرمايه طلايي استفاده بهينه کنيم و از اين فرصت در راستاي کارکردهاي مثبت بهره برداري کنيم. آيين ديرين چهارشنبه سوري به جاي اينکه در راستاي نشاط سازي اجتماع استفاده شود، عاملي شده است براي توليد دردسر در جامعه و به تهديدي تبديل شده است که هر سال خسارت هاي جاني و مالي در پي دارد. متاسفانه نگاه جامعه شناختي از چهارشنبه سوري جاي خود را به نگاه آسيب شناختي تغییر داده است که بايد اين تغيير نگاه در جامعه برطرف شود.
این جامعه شناس تصریح کرد: نگاه جامعه شناختي نگاهي مثبت و رو به آينده است و بايد با چنين نگاهي با سنت هاي ايراني برخورد کرد.
راهکارهای پیشگیری از آسیب‌هاي چهارشنبه سوري
هاشمی در رابطه با راهکارهای پیشگیری از آسیب های این جشن معتقد است: در جامعه ما باید نگاه جامعه شناختی به این بی هنجاری های اجتماعی بوجود آمده در این جشن ملی رواج پیدا کند. نگاه جامعه شناختی به ما می گوید که مراسم چارشنبه سوری در جامعه ما نیازمند یک مهندسی فرهنگی است و از یک بی مدیریتی فرهنگی رنج می برد. ریشه های این بی مدیریتی را در نهادهای اجتماعی مسئول جامعه پذیری از جمله خانواده ها، رسانه های جمعی، نظام آموزشی، نیروی انتظامی، شهرداری، فرهنگ و ارشاد اسلامی، گروه های همسالان و … می توان دنبال کرد. متأسفانه این نهادهای اجتماعی کارکردهای خود را به درستی انجام نداده و بایستی شیوه مدیریت صحیح رفتارها در این مراسم در جامعه و در بین نوجوانان و جوانان نهادینه شود.
وی تاکید کرد: نهادهای اجتماعی و سیاسی مذکور برای برگزاری بهتر این مراسم همکاری و هماهنگی ندارند و ما شاهد یک بی تفاوتی اجتماعی در برخورد با آسیب های موجود در این زمینه هستیم. برای مثال خانواده ها می توانند با اختصاص زمان بیشتر با فرزندان خود، این فضا و جشن را بهتر مدیریت کنند، صدا و سیما می تواند در این زمان برنامه های آموزنده ای پخش کند تا گروههای مختلف اجتماعی از خانه بیرون نیایند. نیروی انتظامی به جای برخوردهای فیزیکی می تواند با کمک شهرداری، آموزش های مناسب شهروندی را در دستور کار خود قرار دهند و برای آن روز برنامه های مختلف هنری و فرهنگی تعریف کنند. زمانی که در فضای عمومی موسیقی سنتی نواخته شود استفاده از مواد محترقه نظیر ترقه و نارنجک کمتر خواهد شد و فرد خاطی با واکنش عمومی مواجه خواهد شد.
اين جامعه شناس اظهار كرد: زمانی که چند روز قبل از جشن چهارشنبه سوری شهروندان در سطح شهر با نمادهای فرهنگی حاوی پیام هایی مواجه شوند که صدمات ناشی از کج رفتاری ها و بی هنجاری ها در این مراسم را نشان می دهد، فرهنگ رفتارهای صحیح در این مراسم در اذهان شهروندان جامعه نهادینه می شود و یک منبع کنترل درونی اجازه کج رفتاری ها در فضاهای عمومی را به آنها نمی دهد.
هاشمی خاطرنشان کرد: ولی نهادهای فوق متأسفانه با برخوردهای فیزیکی تنها بدنبال کاهش صدمات ناشی از این مراسم هستند.اما به نظر می رسد بایستی آموزش رفتارهای شهروندی در این حوزه در دستور کار قرار گیرد تا شاهد کج رفتاری ها و آسیب های موجو در این جشن ملّی نباشیم.
به قول شاعر چرا عاقل کاری کند که باز آرد پشیمانی، آیا واقعا جوانها و نوجوانهای ما راهی بهتر از ترقه بازی برای برپایی این جشن نمی دانند.

منبع: ایمنا